تورم کمرشکن در دوره پهلوی - هیو بلاگ

نهاد خانواده به مثابه یکی از مهم ترین نهاد ها در جامعه سنتی ایران، دارای نقش و کارکرد ویژه ای در سامان اجتماعی جامعه محسوب می شد، تا آنجا که گفته می شود نهاد مذکور در کنار دین و دولت، از گذشته تا به امروز، سازنده جامعه ایرانی بوده، هر نوع تغییری در این جامعه، ریشه در خانواده دارد و اصلی ترین تغییرات در نظام اجتماعی ایرانی، یا به واسطه خانواده محقق شده یا اینکه جهت گیری آن معطوف به خانواده بوده است (آزاد ارمکی، 1386: 3).

نهاد خانواده در ایران زمین تا آستانه انقلاب مشروطیت به همان سبک و سیاقی جلوه می کرد که به تدریج طی قرون قبل از آن شکل گرفته بود یعنی مبانی حقوقی اش براساس فقه شیعه قرار داشت، از نظر اقتصادی، همسو با مناسبات فئودالی برآمده از یک اقتصاد عقب مانده مبتنی بر شیوه تولید خرده کالایی و کشاورزی بود و از جنبه فرهنگی نیز همراستا با یک جامعه بسته و محافظه کار با رویکرد های فکری سنتی و پدرسالارانه به نظر می آمد.

با بروز انقلاب مشروطه در اواخر قرن 13 شمسی، این رویداد سیاسی که البته به تدریج طی دهه های بعد از آن، پیامد های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شاخصی در ایران به همراه آورد، مقدمه تحولی برجسته در نهاد خانواده ایرانی شد، چنان که خانواده در ایران، به ویژه در مناطق شهری که بیشتر در معرض نوگرایی و تجدد قرار داشتند، وارد مرحله ای شد که می توان از آن به عنوان دوره تطور در خانواده ایرانی نام برد.

یکی از ابعاد خانواده که از این جریان مدرنیزاسیون تاثیر پذیرفت، کارکرد اقتصادی آن بود، زیرا با ظهور دو موج نسبتا فراگیر و عظیم در راستای نوسازی اجتماعی- اقتصادی کشور توسط پهلوی اول و دوم، یکی در حدود دهه 1930م (1310ش) و دیگری نیز مقارن با دهه های 1960-1970م) (1340-1350ش)، کارکرد اقتصادی خانواده دچار تغییراتی شد.

این پژوهش، در پی ارائه تبیین نظری از نحوه تاثیرگذاری برنامه مدرنیزاسیون پهلوی دوم طی دو دهه چهل و پنجاه شمسی بر تغییر میزان کارکرد اقتصادی خانواده در همان مقطع زمانی است. با این اوصاف، پژوهش پیش رو، بر محور سوال ذیل به رشته تحریر درآمده است:

1- چه رابطه ای میان برنامه نوسازی حکومت پهلوی دوم و تغییر در کارکرد اقتصادی خانواده در مناطق شهری ایران طی دو دهه موردنظر وجود دارد؟ برای پاسخ به سوال فوق، نویسندگان این سطور، با رجوع به منابع موجود و به کارگیری داده های عمدتا کمی و ندرتا کیفی، اطلاعات گردآوری شده را در چارچوب نظریه مدرنیزاسیون قرار داده، به توضیح و تبیین ارتباط برنامه نوسازی پهلوی دوم با میزان کارکرد اقتصادی خانواده پرداختند. فرضیه ما نیز مطابق تئوری مدرنیزاسیون، بر این اساس قرار گرفته است که کارکرد اقتصادی خانواده در مناطق شهری ایران طی دو دهه مورد بحث، رو به نزول نهاد.

تغییر در میزان کارکرد اقتصادی خانواده

به منظور ارائه کارکرد اقتصادی خانواده، دو شاخص را می توان موردتوجه قرار داد. معیار اول، تعداد صنایع خانگی است، چراکه این صنایع در درون خانه و به وسیله اعضای خانواده تهیه شده و برای ساختن کالا، به هیچ یک از اعضا دستمزدی پرداخت نمی شد.

این صنایع یا به وسیله سرپرست خانواده به فروش رسیده و از پول آن برای امرار معاش و پرداخت هزینه خانواده استفاده می شد و از این رو خانواده صبغه یک واحد تولیدی پیدا می کرد، یا آنکه وسیله ساخته شده موردنظر برای مصرف خانگی مورد استفاده قرار می گرفت که در اینجا، خانواده نقش یک واحد تولیدی-مصرفی را بازی می کرد. در آستانه اجرای برنامه مدرنیزاسیون کمتر از هشت درصد خانواده های ایرانی در مناطق شهری دارای صنعت خانگی بوده و اعضای آن به صورت دستی و غیرماشینی برای تولید کالا فعالیت می کردند.

معیار دوم در اینجا برای واکاوی و اندازه گیری کارکرد اقتصادی خانواده، تعداد کارکنان خانوادگی بدون مزد است. اگرچه این نوع کارگران فاقد مزد که از اعضای خانواده تشکیل می شود، درمناطق روستایی و غیرشهری که مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و شیوه تولید زراعی است، بسیار چشمگیر بوده و اهمیت فراوانی در نیروی کار دارد، با این حال در مناطق شهری به خصوص قبل از دوره مدرن و صنعتی شدن جوامع، در زمینه صنایع دستی و خانگی که توسط اعضای خانواده در درون خانه تولید می شد، نمود و جلوه خاصی داشت.

در آستانه اجرای برنامه مدرنیزاسیون، تقریبا در ازای هر هزار نفر فرد شاغل در نواحی شهری ایران، 25 نفر در زمره کارگرانی محسوب می شدند که در درون خانه مشغول تولید کالایی بوده و در ازای کار خود دستمزدی دریافت نمی کردند.

نرخ صنایع خانگی

در رابطه با میزان خانواده هایی که اعضای آن در درون منزل، روی یک یا چند صنعت خانگی، به همان سبک و سیاق قدیمی یعنی به صورت روش تولید خرده کالایی دستی و غیرماشینی فعالیت می کردند، آمار ها حکایت از کاهش نسبتا محسوس این نوع خانواده ها در مناطق شهری ایران طی دهه 30 تا 50 شمسی دارد، چنان که در آستانه اجرای برنامه مدرنیزاسیون، کمتر از هشت درصد خانواده های ایرانی در مناطق شهری دارای صنعت خانگی بوده و اعضای آن به صورت دستی و غیرماشینی برای تولید کالا فعالیت می کردند، اما این نرخ در دو دهه بعد از آن، به حدود پنج درصد از مجموع خانوار های شهرنشین ایرانی تنزل یافت.

نرخ کارکنان خانوادگی بدون مزد

در رابطه با میزان کارکنان خانوادگی فاقد دستمزد هم باید بیان نمود که اگرچه این نوع کارگران که متشکل از اعضای خانواده بود، در مناطق روستایی و غیرشهری که مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و شیوه تولید زراعی است، بسیار چشمگیرتر به نظر می رسید و اهمیت فراوانی در نیروی کار داشته، با این حال، در مناطق شهری به خصوص قبل از دوره مدرن و صنعتی شدن جوامع، در زمینه صنایع دستی و خانگی که توسط اعضای خانواده در درون منزل به شیوه سنتی و دستی تولید می شد، نمود و جلوه خاصی داشته است.

در آستانه اجرای برنامه مدرنیزاسیون، تقریبا در ازای هزار نفر شخص شاغل در نواحی شهری ایران، 25 نفر در زمره کارگرانی محسوب می شدند که در درون خانه مشغول تولید کالایی بوده و در ازای کار خود دستمزدی دریافت نمی کردند. این نرخ در 20 سال بعد از آن یعنی در نیمه دهه 50 شمسی به 21 نفر به ازای هزار نفر تقلیل پیدا کرد. در مجموع، آمار و ارقام این دو شاخص در سطح مناطق شهری کشور، حکایت از کاهش کارکرد اقتصادی خانواده در ایران، طی دوره زمانی موردنظر دارد.

نتیجه گیری

فضای خفقان سیاسی در کشور طی دهه 30 شمسی با رکود اقتصادی و معضلات اجتماعی ناشی از تورم و کمبود شدید امکانات زیستی جامعه طی همان برهه زمانی، دست به دست هم داد تا پایه های حکومت پهلوی که هنوز بعد از کودتای 28 مرداد 1332 ش. فاقد استحکام لازم بود، بیش از پیش سست و متزلزل به نظر آید.

این مساله، مهم ترین حامی خارجی رژیم پهلوی طی این مقطع زمانی یعنی ایالات متحده آمریکا را که خود در اوج جنگ سرد با شوروی به سر می برد، واداشت تا به منظور جلوگیری از رخنه کمونیسم در ایران و روی کار آمدن حکومتی تحت نفوذ شوروی در کشور مذکور، سران حکومت پهلوی را مجبور به ایجاد اصلاحات بنیادین اجتماعی و اقتصادی در جامعه عقب مانده ایران کند. از این رو در آغاز دهه 40 شمسی، برنامه ریزی نظام مند بلندمدت در راستای اجرای کار های عمرانی و نوسازی در ایران از سوی سازمان برنامه و بودجه تدوین و اجرایی شد.

هدف از اجرای این برنامه مدرنیزاسیون در کشور، تبدیل ایران از یک جامعه سنتی و عقب مانده با اقتصاد کشاورزی بر مبنای مناسبات فئودالی به یک کشور مدرن و پیشرفته و اقتصاد صنعتی براساس مناسبات سرمایه داری بود؛ ضمن اینکه با بهبود رفاه اجتماعی و کیفیت زندگی در جامعه، اکثریت توده مردم را که طی آن زمان در فقر و فلاکت می زیسته و عمدتا از حداقل امکانات زیستی و معیشتی محروم بودند، از این اوضاع اسفناک برهانند.

جدای از مساعدت دولت آمریکا و دیگر متحدان غربی حکومت پهلوی دوم، درآمد سرشار ناشی از فروش نفت نیز می توانست پشتوانه بسیار ارزنده و موثری برای این حرکت به سوی پیشرفت اجتماعی و اقتصادی در کشور به شمار بیاید و زمامداران رژیم پهلوی را در این جهت یاری کند.

تکاپوی فراوان و بودجه قابل توجهی که از سوی سازمان برنامه در راستای افزایش نقش صنعت در اقتصاد کشور اعم از امور مربوط به تولید ناخالص داخلی و اشتغال زایی، بهبود امکانات رفاهی و زیرساختی در مناطق شهری، ترقی خدمات بهداشتی، درمانی و معیشتی در جامعه و همچنین گسترش سواد و آموزش علمی در میان افراد کشور، طی سه برنامه عمرانی سوم تا پنجم به عمل آمد، بیانگر تمرکز جدی حکومت وقت برای ایجاد تغییر در جامعه ایران طی دهه های 40 و 50 شمسی است.

نتایج این اقدامات، اگرچه در مناطق روستایی کمتر به چشم می آمد، اما در مناطق شهری، به طور قابل توجهی محسوس بود؛ چنان که آمار ها حکایت از این دارد که طی 20 سال مورد نظر، جامعه شهری ایران از منظر افزایش شهرنشینی، بهبود موقعیت اجتماعی بانوان، افزایش سواد و تحصیلات علمی و همچنین شکوفایی اقتصاد صنعتی و سرمایه داری، رشد نسبت برجسته ای داشته است.

از این رو، با توجه به اینکه خانواده به مثابه یکی از اجزای جامعه می توانست از این فرایند دگرگونی اجتماعی- اقتصادی متاثر شود، چنین نیز رخ داد؛ چراکه طی دو دهه مورد بحث، در زمینه کارکرد اقتصادی خانواده، تغییراتی رخ داد؛ چنان که با بروز نوسازی در جامعه و پیامد های ناشی از آن، این نوع کارکرد خانواده در مناطق شهری ایران، در عرصه صنایع خانگی و تولید کالا، رو به تقلیل نهاده و کارکرد خانواده در این زمینه بیش از پیش، صبغه کمرنگ تری پیدا کرد.

منبع: از مقاله ای به قلم دکتر محمدعلی اکبری و دکتر محمدحسن پورقنبر مندرج در پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال ششم، شماره اول، بهار و تابستان 1396، 1-24

مجله آی سیب: مجله آی سیب | مجله فناوری های جدید، رایانه ها، موبایل ها و کجت های هوشمند

مجله بیزبینگ: مجله بیزبینگ، مجله موفقیت در کارآفرینی و کسب و کار