این نسل سترون شده - هیو بلاگ

نگاه شما به این فیلم چیست؟ این اولین پرسش ما از احمد طالبی نژاد بود که در پاسخ گفت: موافقم که درخت گلابی یکی از بهترین اقتباس های داریوش مهرجویی از ادبیات معاصر ایران است. البته او اقتباس های پیروز دیگری هم دارد. مثل فیلم های گاو، پستچی، پری و مهمان مامان و... که آثار مهمی در سینمای ایران هستند. اما درخت گلابی اثر مجذوب کننده تر و پیروز تری است.

خیلی موافق بازی با واژه ها نیستم. اقتباس به معنی گرفتن یک اثر و تبدیل کردن به اثری دیگر است. یعنی یک اثر ادبی را که با واژه و اشکال ذهنی سروکار دارد، به تصویر بکشیم. به نوعی می توان آن را تفاوت بین ابژه و سوبژه دانست که به هر حال همیشه در معادلات سینمایی به خصوص در اقتباس مطرح بوده است؛ چرا که اساسا دو نوع اقتباس داریم؛ اقتباسی کاملا وفادارانه، به این معنی که هرآنچه در کتاب هست با جزئیات خیلی مختصر، تصویری می گردد.

نمونه های زیادی در تاریخ سینما از این مدل اقتباس داریم که از دیدگاه من معروف ترینشان بربادرفته است که تقریبا تصویری شده همان رمان مارگارت میچل ست. اما شکل دیگری از اقتباس، آزاد است که در این مورد تغییراتی در شخصیت ها و فرایند داستان و حتی در فرم هم داده می گردد که در اینجا خیلی به آن نمی پردازیم.

اما واژه هایی مثل الهام گرفتن که آقای مهرجویی درگفت وگویی به آن اشاره کرده است، به این معنی است که اثری را بخوانید و حسی از آن نوشته به شما دست بدهد و بعد بر مبنای آن حس و حال، فیلم نامه ای نوشته گردد. اما قطعا درخت گلابی این گونه نیست. این فیلم تطابق 90 درصدی با متن خانم گلی ترقی نویسنده رمان دارد.

زمانی که فیلم موج نو را می ساختم با داریوش مهرجویی درباره اقتباس صحبت کردم. همان زمان هم اشاره کرد که با واژه اقتباس موافق نیست و به جای آن از تصرف کردن متن صحبت کرد. به این معنی که اثری را از آن خود کنی. بله کاملا طبیعی است وقتی فیلم ساز با یک مدیوم دیگر سر و کار دارد، مدیومی که واژگانش و حروفش فریم است و کلمه نیستند، در این شرایط در دنیای تصویر می توان اثر ادبی را تسخیر کرد و در نهایت دریافت ها از متن را از آن خودت بکنی و مؤلفه های خودت را در آن دخیل کنی.

کما اینکه داریوش مهرجویی در هر اثری که ساخته، بخشی از تفکراتش را گنجانده است. همه علاقه مندان آثار او با نگاه فلسفی اش به زندگی آشنا هستند که حتی در یک داستان خیلی ساده از هوشنگ مرادی کرمانی مهمان مامان هم این نگرش فلسفی و اجتماعی عمیق را می بینید.

نکته بعد درمورد خود فیلم درخت گلابی است. پیش از این هم بار ها اشاره کردم که درخت گلابی شخصی ترین فیلم مهرجویی است، اما نه به این معنی که سرگذشت خودش را تصویر کرده یا بیوگرافی خودش است بلکه به این معنا که این فیلم بیوگرافی هم نسلان مهرجویی است. افرادی که سینما و ادبیات ایران را در دهه 1340 متحول کردند. نسل طلایی متولد سال های 1315 به بعد که حقیقتا ادبیات، تئاتر و سینمای ایران مدیون آنها ست؛ اما این نسل سترون شده؛ چیزی که در فیلم هم می بینیم، مفهوم سترون شدن است.

او در بخش دیگری از صحبت هایش گفت: در فیلم دو باغبان را می بینیم که از صحبت هایشان متوجه می شویم تمام درخت های باغ میوه دادند، ولی درخت گلابی با همه تمهیداتی که به کار برده شده و به تعبیر یکی از باغبان ها بهترین کود به آن داده شده، سرلج افتاده و بار نمی دهد.

اشاره به درخت گلابی هم در فیلم جالب است. چرا درخت گلابی و اصلا چرا درخت سیب نه؟ خاطرم هست سال ها پیش در همین مورد با آقای مهرجویی صحبت کردم و در داستان خانم گلی ترقی هم چنین اشاره ای هست. وقتی به گلابی به شکل وارونه نگاه می کنیم، چیزی شبیه قلب انسان را می بینیم و می توان گفت این قلب انسان است که سترون شده، بار نمی دهد و به تعبیری می توان گفت قلب نویسنده است.

نویسنده ای که به باغ پدری اش آمده تا یکی از رمان هایش را بنویسد؛ چرا که جامعه از او توقع دارد و آمده تا به درخواست جامعه جواب بدهد و رمان بنویسد. اما با وجود تمام تجهیزاتی که برای نوشتن همراهش هست، قادر به نوشتن نیست. به مرور متوجه می شویم چرا این نویسنده دچار ناتوانی در نوشتن است و نمی تواند زایش داشته باشد.

او دوره ای وارد فعالیت های سیاسی می گردد، دست کم بعد از کودتای 28 مرداد و بعد دستگیر و زندانی می گردد. در نوجوانی عاشق دختری به نام میم می گردد. دختر نام کاملی هم ندارد. بعد ها این دختر همراه خانواده اش از ایران خارج می گردد و ازدواج می کند. نویسنده که گرایش های سیاسی و اجتماعی هم دارد، به زندان افتاده و در همان زندان می شنود که میم تصادف کرده و کشته شده است.

این همان نقطه ای است که تمام بار اصلی تراژدی عاشقانه را در آن می بینیم. نقطه ای که می توان گفت عشق از این نسل گرفته شده است. او بدون عشق قادر به خلق کردن نیست. آدمی تهی از احساس و عاطفه. مفهوم کلی این است که آنچه باعث خلق اثر می گردد، جدا از دانش و تجربه، حس و عشقی است که انسان می تواند به دیگران داشته باشد.

این حس در شخصیت اصلی فیلم (نویسنده) نیست؛ چرا که احساسش را از دست داده و واضح است اگر عاشق نباشی، دست به خلق اثری هم بزنی در نهایت قابل قبول نیست. کما اینکه آثار قبلی این نویسنده هم چنگی به دل نمی زده. این در گفت وگوی اعتراضی جوان های دانشجویی که نویسنده را محاصره کردند، شنیده می گردد.

طالبی نژاد ادامه داد: این شرایط به نوعی حدیث نفس نسلی است که مهرجویی، کیمیایی، بیضایی، حاتمی، شهید ثالث، امیر نادری و... متعلق به آن هستند. نکته ای که در فیلم درخت گلابی وجود دارد و در داستان خانم ترقی هم تا حدودی مستتر است، این موضوع است که زمینه های خلق اثر، نه فقط مسائل اجتماعی بلکه حس و حال و روح وروان نویسنده است.

این همان بحثی است که ویلیام فاکنر به نام عرق ریزان روح در نوشتن از آن نام می برد. اشاره می کند وقتی فردی اثری را می نویسد که بیشتر منظورش رمان است، به مرور دچار خستگی روح می گردد و به تعبیری روحش عرق می ریزد.

در نهایت می توان مفهوم کلی فیلم درخت گلابی را چنین توصیف کرد که روایتگر حدیث نفس نسلی است که حتی می توان آن را به نسل بعدتر هم تعمیم داد. حتی الان هم شاهدیم که بسیاری از نویسنده ها و افرادی که آدم های خلاقی بودند، کیفیت آثارشان تنزل پیدا کرده است.

او در بخش دیگری از صحبت هایش درباره تفاوت نگاه مهرجویی و گلی ترقی در تصویر درخت گلابی گفت: واضح است دنیای فیلم کم و بیش مردانه است و دنیای قصه خانم ترقی زنانه است. این تقسیم بندی زنانه و مردانه جنسیتی نیست.

به هر حال حس و عواطف این دو جنس تفاوت هایی دارد؛ اما واقعیت این است که خانم گلی ترقی به نوعی طرفدار زنان است و براین اساس در داستان روی میم تأکید بیشتری دارد تا مهرجویی. مقصودم این نیست مهرجویی فقط فیلم های مردانه ساخته، اما بیشتر مرد ها در فیلم هایش مطرح بودند؛ درست مثل باقی هم نسلان او. در داستان، گلی ترقی با نگاهی اخلاقی به سراغ موضوعاتی از قبیل عشق رفته است و در مقابل مهرجویی، با نگاهی فلسفی به آن پرداخته است.

این نگاه در فیلم های دیگرش از جمله فیلم پری هم دیده می گردد. این ناشی از دو گرایش فرق دارد. خانم ترقی متعلق به طبقه بورژوازی جامعه است. دختر لطف الله ترقی که روزی روزگاری در بحبوحه تلاطمات قبل و بعد از جنگ جهانی دوم، روزنامه ترقی را منتشر می کرد و از روشنفکران زمان خودش بود و به هر حال گلی ترقی یک زندگی نیمه اشرافی داشته است.

داریوش مهرجویی از قشر میانی جامعه برخاسته و طبیعی است که دیدگاه این دو تفاوت هایی داشته باشد. نکته تأمل برانگیز این است که در فیلم، مهرجویی در زمینه خلاقیت تکنیکی دست به کار های عجیب و غریبی زده. مثل فلاش بک و فلاش فوروارد هایی که معمولا در سینمای متعارف این رفت وبرگشت ها با یک کات صورت می گیرد؛ اما در درخت گلابی دوربین آرام در باغ حرکت می کند و لحظه حال را روایت می کند و به مرور دوربین آرام حرکت می کند و لابه لای شاخ و برگ درختان گم می گردد و به سمتی حرکت می کند که با تغییر رنگ و نور متوجه می شویم که در گذشته ایم و کودکی میم و نویسنده را می بینیم که برای تعطیلات به این باغ و ساختمان قدیمی آمده بودند و این اتفاق از بدایع تکنیکی فیلم است.

به هر حال از داریوش مهرجویی و محمود کلاری انتظاری جز این هم نیست و کاری که در این فیلم انجام دادند، می تواند پیشنهادی برای دیگر فیلم سازان باشد.

او ادامه داد: نکته دوم که باز اهمیت ویژه ای دارد، به فیلم برداری محمود کلاری برمی گردد. بخش های مربوط به دوران گذشته در فیلم، رنگی مایل به زرد دارد. در روان شناسی رنگ ها، رنگ زرد نشانه ای از دوری و جدا افتادگی است که در فیلم به درستی استفاده شده است. هر چیزی که مربوط به گذشته است هم به نوعی می توان گفت دربرگیرنده این حس خزان زده است که خیلی خوب درآمده و بسیار ارزشمند است.

سکانسی در فیلم هست که البته در نسخه نمایش عمومی کوتاه شد. جایی که در یک بعد از ظهر اعضای خانواده در خانه باغ خوابیده اند و یک پنکه برقی روشن است و صدای حاکم بر فضا همان صدای یکنواخت پنکه است و در عین حال نفس نفس زدن های آدم هایی که خواب هستند. اما میم و پسر نوجوان بیدار هستند و به هم نگاه می کنند و درعین حال که به هم نگاه می کنند، دستشان را به سمت یکدیگر دراز می کنند و دست های آن ها به هم می رسد و به نوعی تلاقی ایجاد می گردد.

جرقه عشق آنجا زده می گردد. متأسفانه در اکران عمومی بخشی از این سکانس درآورده شده و مخاطب حس و حال این سکانس را با این همه زیبایی بصری آن درک نمی کند و این سکانس به نوعی روایتگر آغاز یک عشق سوزان است.

او در بخش دیگری از صحبت هایش به بازیگران فیلم اشاره کرد و گفت: نقش نویسنده را همایون ارشادی ایفا می کند و اگر اشتباه نکنم، سومین تجربه بازیگری او بود. انتخاب او به نام نویسنده داستان قابل قبول است. اما ارشادی باوجود همه احترامی که برایش قائلم و فکر می کنم یکی از باشخصیت ترین بازیگران سینمای ایران است، حس لازم برای ایفای این نقش را در چهره اش ندارد.

به یاد بیاوریم بهت زدگی اش وقتی می شنود درخت گلابی میوه نمی دهد و چقدر در این سکانس نیاز به ری اکشن بهتری بود؛ اما انتخاب بسیار درستی است. گلشیفته فراهانی اولین نقش سینمایی اش را در درخت گلابی ایفا کرد که بسیار درخشان است. گلشیفته شخصیتی سرشار از شیطنت و آگاهی میم را به خوبی ایفا کرده است. این خصوصیات بسیار به شخصیت گلشیفته نزدیک است.

زمانی که این فیلم اکران شد، دانشگاه بابل جلسه نقد و بررسی برگزار کرد و از من و گلشیفته فراهانی هم دعوت کرده بود که حضور داشته باشیم. همسفر شدیم و در تمام طول سفر شاهد بودم که این دختر مدام مشغول مطالعه بود، البته با شیطنت های خاص خودش که بسیار پرانرژی بود. انسانی چند وجهی و بسیار هنرمند.

باید گفت شخصیت میم بسیار به گلشیفته فراهانی نزدیک بود و به زیبایی ایفای نقش کرد و یکی از بهترین انتخاب های فیلم بود. درمجموع می توان گفت فیلم دارای نکاتی است که هنوز کشف نشده و به نظرم حدیث نفسی کاملا قابل تعمیم است. فکر می کنم در آینده مثل فیلم گاو، این فیلم هم بازبینی خواهد شد و تحلیل های جدیدی درباره آن ارائه می گردد؛ چرا که موضوع آن تاریخ مصرف ندارد.

طالبی نژاد در انتها گفت: نکته دیگری درباره فیلم وجود دارد و آن این است که سیاست بازی برای یک جامعه بسیار مخرب است. ای کاش به جای سیاست بازی، فرهنگ بازی را جایگزین می کردیم. اینکه نویسنده فیلم به نام یک انسان پیروز به زندان می رود و در آنجا روحیاتش تغییر می کند و به محض خارج شدن از زندان دیگر به یک چهره سیاسی تبدیل می گردد، این همان دردی است که در جامعه ما وجود دارد.

منظورم از سیاست، وجهی است که سهراب سپهری اشاره می کند من قطاری دیدم که سیاست می برد و چه خالی می رفت منظورم این نیست که کسی نباید فعالیت سیاسی انجام بدهد، سیاست و سیاست بازی بخشی از زندگی اجتماعی ما ست، ولی به هرحال این را می توان در فیلم دید که نویسنده به جای اینکه جوانی اش در زندان از دست برود، می توانست چند اثر ادبی خلق کند.

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا

سازمان میراث فرهنگی: سازمان میراث فرهنگی، با وبسایت مجموعه میراث فرهنگی ایران همراه باشید.