سرنوشت کتاب و ناشران در عصر اینترنت چه خواهد شد؟

به گزارش هیو بلاگ، سرنوشت کتاب در عصر فراگیری اینترنت چه خواهد شد و بر سر اهل کتاب، یعنی کسانی که روز و روزی شان به کتاب گره خورده، چه خواهد آمد؟

سرنوشت کتاب و ناشران در عصر اینترنت چه خواهد شد؟

دنیا معاصر دگرگونی بی سابقه ای را تجربه می کند. تغییرات گسترده و عمیق ناشی از فراگیری اینترنت و فضای مجازی کمتر چیزی را به قرار سابق باقی گذاشته است؛ از خصوصی ترین احوالات شخصی آدمیان گرفته تا روابط مردمی و نهادهای اجتماعی و مناسبات بین الملل. کشورها و جوامع و افراد، همه در راستا این سیل عظیم تغییرات قرار گرفته اند، گیرم بعضی پیش تر و بیشتر و بعضی عقب تر و کمتر. دور نیست که با نسل جدیدی از بشر روبه رو شویم با کمترین شباهتی به آدمیان تا به امروز. این تغییرات غالبا تدریجی اند، بعضی مثبت و مفید ارزیابی می شوند و بعضی منفی و مضر. در مورد ابعاد و اقسام این تغییرات، مقالات زیادی از منظرهای مختلف نوشته شده و بحث و جدل میان موافقان و مخالفان تا اطلاع ثانوی ادامه خواهد داشت، چون هنوز توفان فرو ننشسته و لنگرگاه ناپیداست. اما در این معرکه آرای موافق و مخالف در مورد یک چیز اختلاف نظری به چشم نمی خورد و آن اینکه اینترنت سبک زندگی مردم را تغییر داده است.

امواج این تغییرات به دنیای کتاب هم رسیده و اهل کتاب را، از نویسنده و مترجم گرفته تا ناشر و فروشنده و خواننده متاثر کرده است. دنیا کتاب به تدریج وارد بازی جدیدی شده که سرانجامش نه برای بازیگرانش معلوم است و نه تماشاگرانش. در فضای مجازی هر روز پدیده ای جدید در ارتباط با کتاب رو می آید و بحث های تازه ای درباره منافع و مضارش درمی گیرد. تغییر سبک زندگی موجب تغییر سبک مصرف و تغییر مصرف فرهنگی آدمیان هم شده است. در نتیجه امروزه در میان اهالی کتاب شاهد سلیقه های تازه و عادت های جدیدی هستیم که عده ای را نگران و گروهی را راضی می کند. باید در مورد این نگرانی ها و راضیی ها بیشتر تامل کرد.

پارادوکس واقعیت مجازی

چرا تامل و تفکر در باره عالمگیر شدن اینترنت ضرورت دارد؟ چون امروزه فضای مجازی به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی ما تبدیل شده و فرایندهای برگشت ناپذیری را ایجاد کرده که گریز و گزیری از آن متصور نیست. برای فهم موضوع کافی است، نگاهی به زندگی و کسب وکار و سرگرمی های خودمان و اطرافیان مان بیندازیم تا ببینیم چه میزان وابسته به اینترنت شده است. وقتی از فضای مجازی سخن می گوییم باید مراقب واژه مجازی هم باشیم. گذشتگان ما مجازی را در برابر حقیقی به کار می بردند مثلا حافظ می گفت آن می که در آنجاست، حقیقت نه مجاز است. اما امروزه اینترنت سبب شده که عالم مجاز تا مرزهای دنیا واقعی پیش آمده و به درون آن رسوخ کند. شرایط بی سابقه ای که توصیف آن با مفاهیم معمول ممکن نیست و نیازمند ابداع مفاهیمی جدید و بعضا ناسازوار (پارادوکسیکال) مثل واقعیت مجازی (Virtual Reality) است. اکنون دنیای مجازی و دنیای واقعی دو دنیای مجزا و مجاور نیستند که گاهی در این و گاهی در آن باشیم. این دو دنیا در حال ادغام و فرورفتن در همدیگرند و تفکیک مرزهای شان روزبه روز سختتر می شود. گویی مجازستان در حال بازآفرینی دنیا واقعی است و دنیایی جدید با الزامات و اقتضائاتی نوین در حال پدیداری است.

نوش و نیش مجازی

بازگردیم به بحث تاثیرات اینترنت و فضای مجازی بر دنیای کتاب. واقعیت آن است که ابعاد مثبت و منفی این تاثیرات چنان است که داوری آسان و سرراستی در موردشان نمی توان داشت. بعضی از اهل قلم هنوز فضای مجازی را جدی نگرفته و معتقدند که این فضا مناسب مطالب تفریحی و سرگرم کننده است و آثار فکری جدی و اصیل در آن جایگاهی ندارد. یعنی در ازای وقتی که از آدمی سلب می شود، بهره ای درخور نصیبش نمی شود مضافا اینکه مروج نوعی سطحی گرایی هم هست. در نقطه مقابل، گروهی دیگر از نویسندگان معتقدند که مولف باید فرزند زمانه خود باشد و از ظرفیتهای فناوری اینترنت استفاده کند و فرآورده اندیشه و قلم خود را در ظرف زمانه عرضه کند و چه باک که این ظرف، غیر از کاغذ و چاپ باشد. ظاهرا سخن هر دو گروه بهره ای از حقیقت به همراه دارد.

در میان جماعت کتابخوان نیز درباره فضای مجازی اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از کتابخوانان هنوز دلبسته داشتن و خواندن کتاب ملموس و کاغذی هستند و هر کتابی برای شان منبعی گرم از خاطرات است و یادآور لحظه های ناب دریافت های ذهنی و بهره های روحی. برای این افراد خواندن کتاب الکترونیک کاری است سرد و عاری از حس و خاطره که اگر فایده ای علمی هم داشته باشد، لذت روحی به بار نخواهد آورد. در نقطه مقابل، بسیاری از خوانندگان، به ویژه آنان که روحیه پژوهش و جست وجوگری دارند، معتقدند که عادت دیرین و شیرین مطالعه کتاب کاغذی نباید موجب محرومیت از امتیازات کتابخوانی در فضای مجازی شود. امتیازاتی که مهم ترینش دسترسی سهل تر و سریع تر به کتاب است و این یعنی صرفه جویی در وقت و پول. انگار این دو گروه نیز هر یک جنبه ای از حقیقت ماجرا را بازگو می کنند.

بله، نوش و نیش اینترنت با هم است و فضای مجازی مجموعه ای از امتیازات و فرصت های متنوع در اختیار می نهد که برخورداری از هر کدام شان مستلزم پرداخت هزینه ای کم یا بیش است. در بازار اینترنت، کسب سود بدون پرداخت هزینه رویایی بیش نیست.

امتیاز دسترسی

مهم ترین امتیاز اینترنت برای اهل کتاب دسترسی سهل و سریع به نسخه دیجیتال کتاب و امکان ذخیره (دانلود) کردن آن است. درست است که این امکان بلای جان ناشران و کتابفروشان است ولی در مقابل برای کتابخوانان مزیتی است جایگزین ناپذیر. امروزه هر کتابخوان و کتاب دوستی می تواند به مدد اینترنت نسخه الکترونیک آثار مورد علاقه و نیاز خود را دانلود کرده و کتابخانه ای دیجیتال در کامپیوتر شخصی خود فراهم آورد و به جای مراجعه به کتابفروشی و کتابخانه در میان فایل های ذخیره شده به جست وجو بپردازد. از این منظر اینترنت نقش مهمی در عمومی کردن علم و توزیع معرفت در دنیای معاصر داشته است. اما همین امتیاز بی بدیل می تواند موجب توهم دانایی هم بشود. دسترسی به کتاب به وسوسه تصاحب آن دامن می زند و کثرت منابع در دسترس می تواند فرد را وارد مسابقه بی سرانجام ذخیره کردن هر چه بیشتر منابع دیجیتال کند، بی اندکی تامل در مورد وقت و علاقه و نیاز واقعی. اگر فردا صبح اعلام شود که نسخه دیجیتال تمامی سی وچند میلیون عنوان کتاب موجود در کتابخانه کنگره امریکا به صورت رایگان در اینترنت قابل دسترسی و ذخیره کردن است، شک نکنید که خیلی از افراد سراغ انبار کردن این مجموعه می فرایند بی آنکه فرصت یا علاقه ای برای خواندن یکی از آن همه را داشته باشند. اهتمام صرف به گردآوری کتاب، کاغذی یا دیجیتال تا زمانی که دغدغه و مساله ای جدی در میان نباشد، کمکی به دانایی و فرهیختگی نخواهد کرد که بر توهم دانایی هم خواهد افزود.

مهبانگ نوشتاری

امتیاز دیگر فضای مجازی سرعت و سهولت نشر آثار در آن است. نویسنده می تواند فرآورده فکر و قلم خود را سریع و راحت در اختیار طیف گسترده ای از مخاطبان قرار دهد و خوانندگان نیز می توانند به آسانی مباحث مورد علاقه خودشان را در این فضا پیدا کنند. اما همین امتیاز یعنی امکان نشر آسان و سریع ایده ها، دردسرهایی هم ایجاد کرده است. هر کسی می تواند در فضای مجازی به راحتی و در هر موردی بی ملاحظه میزان صلاحیتش، مطلبی را سر هم کرده و پخش کند. در نتیجه این امکان سبب می شود که بسیاری از افراد، خواسته یا ناخواسته در معرض بیماری خودروشنفکرانگاری قرار گیرند و تصور یا توهم کنند که رسالت شان این است در باره هر چیز و همه چیز باید نظر دهند. تکثیر انفجارگونه نوشتارهای ناسنجیده و سطحی فضای مجازی را شلوغ و آشفته کرده و ارتباطات فکری را سخت می کند مثل جلسه ای که علاوه بر سخنران هر یک از مستمعان هم میکروفن در اختیار داشته و همه همزمان سخن بگویند و در اثر ازدحام و تزاحم اصوات صدا به صدا نرسد.

این عارضه یعنی تولید و عرضه انفجارآمیز داده ها و اطلاعات درست و نادرست در فضای مجازی، کار را بر جست وجوگران سخت می کند چون ناچارند تلی از زباله را بکاوند مگر قطعه جواهری پیدا کنند. در واقع طرح مباحثی مثل سواد دیجیتال یا ابداعاتی مثل طراحی موتورهای جست وجوگر هوشمند، راهکارهایی برای رفع همین سختی است تا صیادان این اقیانوس بیکران گوهر را از خرمهره باز شناسند.

کوته پسندی

تنوع و فراوانی بیش از حد اطلاعات در فضای مجازی و فقدان مجال و امکان بررسی ارزیابانه و سنجشگرانه آن، کاربران را ناگزیر از مواجهه ای سطحی و شتابزده با نوشته ها می کند. همین نگاه عبوری به نوشتارها به تدریج گرایش به نوشته های کوتاه و گریز از متن های طولانی را تقویت می کند، یعنی همان فرهنگ سه خطی و نخواندن نوشته های بیش از 3 سطر. افزایش تمایل خوانندگان به کوته خوانی لاجرم نویسندگان را هم به سوی فرم کوته نویسی سوق می دهد تا عرضه و تقاضا در این بازار متوازن شود.

البته کوته نویسی به عنوان ُرم کم وبیش رایج در فضای مجازی، قالب مناسبی برای اطلاع رسانی در باب موضوعات عادی است ولی این ظرف گنجایش هر مظروفی را ندارد و برای مثال بسیاری از آثار ادبی و فلسفی را نمی توان در این قالب گنجاند. به عنوان نمونه، خواندن رمان های بلندی مثل در جست وجوی زمان از دست رفته پروست، مستلزم صرف وقت و سلوک روحی و همگامی خواننده با مولف است، همچنان که خواندن رسائل فلسفی مثل گفتار در روش دکارت نیز نیازمند دقت نظر و گفت وگوی ذهنی بین خواننده و نویسنده است. در مورد چنین آثاری کوته نویسی و کوته خوانی حداکثر می تواند مشوقی برای مطالعه متن اصلی باشد اگر موجب لوث شدن آن نشود.

نگارش مشارکتی

امتیاز مهم دیگر فضای مجازی برقراری ارتباط مستقیم بین نویسنده و خواننده است. در همین فضای مجازی شلوغ و آشفته این امکان وجود دارد که خوانندگان وارد گفت وگو و پرسش و پاسخ با نویسندگان شوند. امکان برقراری چنین دیالوگی نه تنها در تصحیح ذهنیت دوطرف و افزایش فهم متقابل موثر است بلکه می تواند موجد سبک جدیدی در نگارش کتاب هم باشد: نگارش کتاب به منزله فرآیندی تدریجی و مبتنی بر گفت وگوی مستمر میان نویسنده و خواننده.

اساسا نوشتن کتاب کاری است فردی که نویسنده معمولا در خلوت و تنهایی خود انجام می دهد در نتیجه، خوانندگان کتاب تا پیش از انتشار آن تصویر و تصوری از آن ندارند. تنها پس از انتشار و خوانده شدن کتاب است که نویسنده می تواند از نظرات خوانندگان با خبر شود و بازخوردهایی دریافت کند و از بازتاب های انتشار کتابش با خبر شود. تجربه نشان داده، نویسندگانی که تجربه تدریس داشته اند، قادر به تالیف آثار وزین تری بوده اند زیرا امکان آن را داشته اند که ایده های خود را قبل از انتشار با مخاطبانی در میان نهاده و بر اساس بازخوردهای دریافتی، آنها را تصحیح و بازآرایی کنند و شکل به روز یافته و پرورانده آن را روی کاغذ بیاورند. امروزه اینترنت و فضای مجازی این امکان را برای اهل قلم فراهم کرده تا آثاری را به شیوه ای جمعی و گفت وگویی پدید آورند. یعنی ایده های خود را به تدریج در فضای مجازی منتشر کرده و در معرض نقد و نظر مخاطبان قرار دهند سپس بر اساس بازخوردهای دریافتی از آنها دست به کار تدوین متن نهایی شوند. این شیوه ممکن است از تازگی متن نهایی بکاهد ولی قطعا بر استواری اش خواهد افزود.

چشم انداز

دنیای امروز به سرعت در حال تغییر است و موتور محرکه این تغییرات هم فناوری های پیشرفته نوین است. اینترنت و فضای مجازی سبک زندگی ما را تغییر داده است، ارتباطات آسان تر و راه ها کوتاه تر شده ولی گرفتاری های تازه ای هم گریبانگیرمان شده است. آنچه که مهم است، شیوه مواجهه با این دنیا در حال تغییر است. امام هادی علیه السلام فرمود دنیا بازاری است که گروهی در آن سود می برند و جمعی زیان می بینند. این استعاره بازار در مورد دنیا اینترنتی شده هم صدق می کند که مثل هر بازار دیگری، گروهی از آن منتفع شده و جمعی متضرر می شوند. سود و زیان ما در گروی نوع سلوک ما در این بازار است. شرط لازم برای دادوستد موفقیت آمیز در بازار اینترنت، شناخت ابعاد و قواعد و فرصت ها و تهدیداتش است ولی شرط کافی همانا تمرکز بر عزم و هدفمندی خودمان است. باید دقیقا بدانیم که در این بازار چه را و چرا می جوییم تا فقط به وقت و به قدر ضرورت سراغش برویم و از فریب جلوه های رنگارنگ بازار دور بمانیم. بدون پایبندی به این شرط یعنی روشن بودن خواسته های مان از این بازار، اینترنت نه تنها خادم ما نخواهد ماند بلکه به تدریج تبدیل به مخدوم ما خواهد شد و وقت و ذهن و روح ما را به خدمت خواهد گرفت. مولانا هشدار می داد که در این بازار عطاران، مرو هر سو چو بیکاران؛ امروز نیز این هشدار شنیدنی است. پرسه زنی بی هدف در فضای مجازی موجب اتلاف عمر و ابتلا به اعتیاد اینترنتی است.

فضای مجازی بی تردید دنیای کتاب را تغییر داده و خواهد داد هر چند که تا به امروز نمی توان از محو کتاب کاغذی و قربانی شدنش در معبد دیجیتال سخن گفت. همان طور که ساندویچ و فست فود به عنوان غذاهای نوین متناسب با زندگی مدرن شهری شده به صورت کامل جایگزین غذاهای معمول نشدند به احتمال زیاد کتاب دیجیتال هم نمی تواند جای سلف کاغذی خود را بگیرد هر چند بخش هایی از امپراتوری اش را تصرف کرده و خواهد کرد. همراهی هوشمندانه با تحولات مربوط به دنیای کتاب در عصر اینترنت، مستلزم تامل در ابعاد مثبت و منفی هر یک از این تغییرات است و تلاش برای بهره مندی از فواید و احتراز از زیان هایش. به نظر می رسد یکی از مهم ترین امتیازات این فضا، امکان برقراری دیالوگ مستقیم میان نویسنده و خواننده است. این امکان نه تنها موجب گسترش تفاهم جمعی است بلکه می تواند زمینه ساز آفرینش آثاری ماندگارتر و استوارتر بر اساس همفکری نویسنده و خواننده باشد؛ پدیده ای که تاریخ کتاب و کتابت کمتر نمونه مشابهی برایش سراغ دارد.

عضو انجمن جامعه شناسی ایران

منتشر شده در روزنامه اعتماد | چهارشنبه 21 خرداد 99

منبع: خبرآنلاین
انتشار: 1 شهریور 1399 بروزرسانی: 6 مهر 1399 گردآورنده: heevblog.ir شناسه مطلب: 4113

به "سرنوشت کتاب و ناشران در عصر اینترنت چه خواهد شد؟" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "سرنوشت کتاب و ناشران در عصر اینترنت چه خواهد شد؟"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید