هرمز در سفرنامه دوارته باربوسا - هیو بلاگ

اینکه باربوسا در توصیف هرمز با عنوان شهر باشکوه، باعظمت هرمز و شهر زیبای هرمز یاد می کند، نشان می دهد که با وجود اشغال شهر به دست پرتغالی ها، و با همه آسیب ها، آزارها و محدودیت هایی که با آن روبرو شد همچنان در اوج شکوفایی و زیبایی مانده بود. شرح او از تجمع بازرگانان ملیت های گوناگون در شهر که آن را به مرکز تجارت آزاد بین المللی مبدل کرده بود، شاهدی بر این شکوه است.

شرح دقیق باربوسا از چگونگی بنای خانه ها، مصالح ساختمانی، نوع محصولات و فراورده ها، اقلام صادرات و واردات، چهره، قیافه و اندام مردم، زبان، ملیت و قومیت، قیمت ها و سکه ها، اقشار و طبقات گوناگون مردم، تزیین و تجمیل، اخبار درون دربار و دستگاه حکومت، ستیز دولت و سلطنت، کسب وکار مردم، روابط و مناسبات داخلی و خارجی، انحرافات اخلاقی، ردپای زنان و زبان و ذهن آنان و ... نشان از دقت او در دیده ها و شنیده ها، دسترسی به منابع و مآخذ و دستیابی به اطلاعات درست است. در این گزارش بخشی از سفرنامه باربوسا در مورد هرمز آورده شده است.

شهر باشکوه هرمز

اگر از تنگه هرمز عبور کرده و به درون خلیج فارس راه یابیم در نزدیکی مدخل آن به جزیره کوچکی به نام جرون برمی خوریم که اگرچه بزرگ نیست اما قشنگ و زیبا است. خانه های آن بلند و از سنگ و ساروج ساخته شده است، بام خانه ها مسطح، و خود خانه ها پنجره های بسیاری دارد، برای دور ماندن از گرمای شدید جزیره، تمام خانه ها به شیوه ای ساخته شده اند که هوا را از فراز بام ها و طبقات بالای خانه ها به پایین و زیرزمین هدایت می کند.

شهر هرمز تعداد زیادی بازرگان ثروتمند نشیمن دارد و در آن، کشتی های بسیار بزرگی وجود دارد و کشتی های بسیاری نیز بدان ها رفت وآمد می کنند. بندرگاه آن بس نیکو است و با انواع کالاهایی که از ممالک مختلف جهان به این جزیره می آید تجارت کرده و از اینجا به هند و دیگر نقاط جهان صادر می کنند و آن ها را با کالاهای گوناگونی که از سراسر هند می آید دادوستد می کنند.

بازرگانان هرمز با خود انواع ادویه و دیگر محصولاتی چون فلفل، زنجبیل، دانه های هل، دارچین، میخک، صندل، چوب سفید، بلسان، تمرهندی، زعفران، نیل، شمع، آهن، شکر، برنج (با مقادیر بسیار زیاد)، جوزهندی، مقادیر قابل توجهی سنگ های قیمتی، سفال و کندر می آورند و از فروش این امتعه سود هنگفتی کسب می کنند. کالاهای بسیاری نیز از سرزمین های کامبی، چاول، دیبل می آورند. و از بنگال امتعه ­ای موسوم به موسلین و سین باسوس وارد می کنند. این ها پارچه های نخی اعلایی هستند که از آن ها برای ساخت عمامه و پیراهن استفاده می کنند. از عدن، کالاهایی چون مس، جیوه، شنگرف، گلاب، پارچه های زری و ابریشمی و پارچه های پشمی می آید.

از قلمرو شاه اسماعیل صفوی مقادیر بسیاری ابریشم و مشک اعلی و ریواس بابل می رسد، و از بحرین و جلفار، انواع مرواریدهای ریز و درشت، و از شهرهای عربستان، اسبان بسیاری می آورند که شمار زیادی از آن ها، بیش از هزار، و در برخی سال ها دو هزار اسب به هندوستان صادر می شود، و هر یک از آن ها برحسب تقاضا نزدیک سه یا چهار هزار کروزیدوس به فروش می رسد. کشتی های حامل اسب، مقادیر زیادی خرما، کشمش، نمک، گوگرد، مرواریدریز و اعلای مورد توجه مسلمانان نارسنگا با خود می برند.

مسلمانان هرمز، پیراهن نخی ظریف، بسیار سفید، نازک و بلندی می پوشند و شلوارهای نخی و برتر از همه جامه های فاخر ابریشمی، شال و طاق کشمیری بسیار گران بهایی به تن می کنند، و خنجر و دشنه های مرصع به طلا و نقره به فراخور جایگاه و منزلت فرد به کمر می بندند، و سپرهای پهن و مدور که از ابریشم است دارند که با آن ها تیرهای بسیار دوری رها می کنند، به دست می گیرند.

اینان مردمانی ثروتمند، مؤدب و آراسته هستند و در میان خویش روابط نیکویی دارند. به لباس خویش توجه و عنایت فراوانی دارند و خوراکشان که بسیار خوش بوی و خوش طعم است و به فراوانی به عمل می آید شامل گوشت عالی، نان گندمی، برنج اعلا و چاشنی های متنوع و دیگر اغذیه مأکول و مرباها و میوه های تازه مانند سیب، انار و هلو و مقادیر زیادی زردآلو، انجیر، گردو، انگور، خربزه، ترب و سبزی سالاد که در اسپانیا هم متداول است و انواع خرما و دیگر میوه های که در کشور اسپانیا ناشناخته است، است. آب نوشیدنی را با مقداری شیره مصطکی درهم می آمیزند و آن را در جای خنکی نگه می دارند، و برای خنک کردن و خنک نگه داشتن آب ها شیوه های مختلفی به کار می برند.

اشراف و بازرگانان بزرگ و نامدار، هرکجا فرایند، چه در اماکن عمومی یا خیابان ها، و چه در سفر و حضر، غلامی با خود می برند که پیوسته در خدمت آن هاست و کوزه آب کوچک، کیگ، یا جامی مرصع به نقره را با خود حمل می کنند، که علاوه بر استفاده، زینتی و نمایشی است، و نماد زندگی مرفه و تجملاتی آنان است. این قشر از مردم و نیز صاحب سِمتان بالای حکومتی خانه های روستایی در خشکی اصلی (شهرهای ساحلی) دارند و مالک باغ و مزرعه هستند و به ویژه در فصل تابستان بدان جا فرایند و چند ماهی را خوش می گذرانند.

شهر هرمز فوق العاده غنی و ثروتمند است، و دارای انواع گوناگونی از غذاهای نیکوست. جز اینکه زندگی در این شهر بسیار گران و پرهزینه است. زیرا همه چیز از خارج می آید، یعنی از عربستان، ایران، هند و دیگر سرزمین ها و مناطق وارد می شود. با این تفاوت که تمام ِ نیازمندی های زندگی به سرعت به جزیره می رسد. اما از خود جزیره جز نمک نمی توان برد. حتی آب آشامیدنی را، چنانکه گفته شده با کشتی های کوچکی که طراده خوانند، از بیرون جزیره، و از جزایر اصلی و جزایر نزدیک به آن جا می آورند.

در میدان های عمومی شهر همه گونه خوراک و هیزم، که آن هم از خارج جزیره می آید، به مقدار فراوانی وجود دارد. تمام کالاهای کشیدنی و وزن کردنی، طبق قوانین و مقررات دقیق، به قیمت معلوم و مشخصی به فروش می رسد. هر آن کس که به پیمانه و ترازو عمل نکند و برخلاف قیمت های مشخص شده و دستورات مربوطه عمل کند به شدت مجازات می شود. در میدان های عمومی انواع گوشت پخته، آب پز و کباب شده را با ترازو کشیده و عرضه می کنند. سایر خوراکی ها نیز به همین ترتیب به فروش می رسد. خوراکی ها اساساً بر طبق اصول، قواعد و با رعایت بهداشت و پاکیزگی تهیه می شود. چندان که بسیاری از مردم غذای خود را در خانه طبخ نمی کنند بلکه آن را از بازار می خرند.

پادشاه هرمز، پیوسته در یکی از کاخ های بزرگی که در کنار دریا و در ستیغ تپه های مشرف به آب ها جای دارد بسر می برد و گنجینه های خویش را نیز در همین کاخ نگه می دارد. زمامداران و عاملان مالیاتی شهرهای ساحلی ایران و ِ شهرهای ساحلی عربستان و جزایر تابعه او در خلیج فارس را - چنانکه گفتیم - از همین جا معلوم و منصوب می کند. سلطان هرمز، در این شهر فرماندار کل دارد که بر آن فرمان میراند و قوانین کشور را در آن پیاده می کند. او از لحاظ مرتبه، از همه والیان و امیران پادشاهی هرمز بالاتر است و بر همه آن ها فرمان دارد.

امیر یا فرماندار هرمز، در جوار سلطان، در قصر بسر می برد. برای هردوی آن ها دژ محکمی ساخته شده است. سلطان هرمز سلطنت نمی کند و چیزی از سلطنت هم نمی داند. با این همه، بسیار نیکو بدو خدمت کنند و به خوبی از او پاسداری و حراست می کنند. اما چنان که سلطان بخواهد در امور مربوط به حکومت و خزانه کشور دخالت کند و یا بخواهد آزادانه (خودسرانه) عمل کند، از دژ یادشده منتقل می شود و از نعمت بینایی محروم می شود، و او و همسر و فرزندانش را - اگر فرزندی داشته باشد - در یک منزل ویژه ای قرار می دهند، و به انواع بلاها و مصیبت های بزرگ گرفتار می سازند، جز خوراک چیزی به او و خانواده اش نمی دهند. آنگاه جوانی از خاندان سلطنت نظیر پسر، برادر، برادرزاده یا شایسته ترین فرد از منسوبان سلطان را در دژ یا کاخ پیش گفته می نشانند و بدین ترتیب، او را به عنوان سلطان جدید هرمز معرفی می کنند تا والیان و امرا بتوانند بی هیچ نزاع و کشمکش، و باکمال صلح و آرامش، امور پادشاهی را اداره کنند، و به نام او بر کشور حکومت کنند.

هرگاه که وارثان سلطان بزرگ شوند و به سنی برسند که بتوانند زمام امور را به دست گیرند، فرماندار کل، هرکدام که در اندیشه ورود به امور سلطنت است را دستگیر کرده از نعمت بینایی محروم می کند، و او را به سرای نابینایان ـ که همواره ده تا دوازده تن از سلاطین نابینای هرمز در آن سکونت دارند ـ می فرستد. هر سلطانی که بر تخت سلطنت تکیه زده است از این هراس دارد که مبادا به همین سرنوشت دچار شود.

مردان مسلح، پیاده و سواره، شبانه روز از سلطان حراست و حفاظت می کنند. او بدان ها حقوق کلانی می دهد. این نیروها همواره تا بن دندان مسلح به دربار می فرایند. برخی از آن ها، به وقت ضرورت، به عنوان امرای مناطق هرمز به سواحل ایران اعزام می شوند.

در شهر هرمز، دو نوع سکه زرین و سیمین ضرب می شود، پول طلایی را اشرفی می خوانند که مثل پول ما، سکه ای مدور است و از طلای اعلی به عمل می آید. بر پشت و روی آن با حروف عربی نقش می اندازند. ارزش آن ً تقریباً 300 رئیس است.

بیشتر پول های طلایی پادشاهی هرمز، نیم اشرفی است. هر نیم اشرفی150 رئیس است. اما پول نقره ای، مانند دانه لوبیا، به صورت دراز و کشیده است و بر دوروی آن به خط عربی ضرب شده است و هر قطع آن نزدیک 3 فنتمات است و آن را تنگا (تنگه) می خوانند و نقره آن ناب و خالص است.

مسکوکات طلایی و نقره ای در این جزیره به وفور یافت می شود. چندان که کشتی های تجاری که به این جزیره می آیند قیمت کالاهایشان را بااین همه دو مسکوک دریافت می کنند، و با همین مسکوکات به خرید اسب و کالاهای دلخواه خود می پردازند و باقیمانده این پول ها را هم با خود به هند می برند زیرا در آنجا هم متداول است. اما قیمت این سکه ها در هند، گران است. ناوگان حضرت پادشاه ما، به فرماندهی آلفونسو دا آلبوکرک به هرمز آمد. او می خواست با پادشاهی هرمز در تمام امور پیمان صلح منعقد کند. اما این پیشنهاد رد شد، زیرا، به چشم دید که آلبوکرک، به آن پادشاهی، و به ویژه به بنادر آن تاخت و خسارت های سنگینی بر جای گذارد. ازاین رو آلبوکرک، در رأس ناوگان خود از راه بندرگاه رهسپار اشغال شهر شد به طوری که با ناوگان هرمز، مرکب از کشتی های بسیار بزرگ و پر از سپاهیان دلاور و سراپا مسلح آن وارد نبرد ویرانگری شد و ناوگان هرمز را درهم شکست؛ بسیاری از کشتی های آن ها را گرفت و یا غرق کرد و کشتی های دیگری که نزدیک باروهای شهر لنگرانداخته بودند به آتش کشید.

هنگامی که پادشاه هرمز و فرماندار کل، کشتار مردم و نابودی کشتی ها را به چشم دیدند و از ِ ناتوانی خویش در شکست او واقف آمدند، از آلبوکرک تقاضای صلح کردند. او نیز پذیرفت مشروط بر آنکه به او اجازه دهند قلعه ای در گوشه معینی از جزیره هرمز بنا کند. آن ها نیز پذیرفتند اما مسلمانان، هنگامی که ساخت قلعه آغاز شد، پشیمان شدند و نگذاشتند بنای قلعه ادامه یابد. در این هنگام آلبوکرک، خسارت های سنگینی به شهر وارد کرد، و کوشید تعداد زیادی از مردم شهر را قتل عام کند. تا اینکه خاتمه آن جزیره را به تابعیت پادشاه پرتغال درآورد، و بر آن مالیات سالیانه به ارزش 1500 اشرفی تحمیل کرد.

چند سال بعد، سلطان هرمز، سفیر و خدم و حشم بزرگی به پیشگاه پادشاه پرتغال فرستاد. آلفونسو دا آلبوکرک در رأس ناوگان بسیار مهمی، به همراه جواب اعلیحضرت پادشاه، به هرمز بازگشت. ازاین رو صلح جویانه از او استقبال کردند، و به او اجازه دادند کار ساختمان قلعه را که قبلاً کار بالا آوردن آن را آغاز کرده بود به انجام رساند. لذا دستور داد کار قلعه را کامل کنند و فضای آن را بسیار گسترش دهند و آن را محکم و پایدار کنند.

در آن زمان، سلطانی جوان (سلطان سیف الدین) بر هرمز فرمان می راند و نیک می دانست که فرماندار کل چگونه به میل خود و به شیوهای خودسرانه و مستبدانه با او رفتار می کند. اما راهی پیدا کرد و به فرمانده کل پرتغالی ها یعنی آلفونسو دا آلبوکرک اطلاع داد که آزادی ها و اختیارات او بسیار محدود، و محدودیت های او بسیار شدید است و اینکه او بمانند اسیری در دستان فرماندار کل شهر هرمز است که حکومت را به زور از چنگ او بدر آورده است و کسان دیگری را به امر حکومت گماشته است و اینکه او دریافته است نامه هایی به شاه اسماعیل ارسال داشته که به او پیشنهاد می کرد سلطنت هرمز را به زیر سلطه خود درآورد.

هنگامی که فرمانده کل نظامی پرتغال از این اخبار آگاهی یافت، آن ها را سری و محرمانه نگاه داشت و زمینه ملاقاتی مشترک با پادشاه هرمز را فراهم آورد، و با او توافق کرد که در تاریخ معینی در یکی از خانه های بزرگ کنار دریا گرد هم آیند و همدیگر را ملاقات کنند.

آلبوکرک، با ده دوازده تن از افسران خویش در موعد مقرر وارد منزل مورد نظر شد و نیروهای همراه را در بیرون خانه آرایش داد، و پس ازاینکه همه چیز را آن گونه که باید و شاید مرتب و منظم کرد سلطان هرمز و فرماندار کل، با تعداد زیادی از اتباع و اطرافیان آن ها وارد شدند. همین که سلطان هرمز وارد خانه شد، و پیش از آنکه کس دیگری وارد شود بی درنگ درهای ورودی خانه را بستند. همین که فرماندار کل و دیگران وارد شدند آلبوکرک فرمان داد او را به ضرب خنجر از پای درآورند. چون سلطان هرمز این صحنه را دید آزرده خاطر شد، اما آلفونسو به او گفت، بی شکیب مباش و پریشان خاطر مشو. و هدف او از این دستور آن است که سلطان را مانند سایر سلاطین مسلمان، آزاد و صاحب اختیار کند. و اینکه او ازاین پس نمی پذیرد که سلطان، از سوی هرکسی می خواهد باشد، مورد تحکم و کنترل قرار گیرد. دیگر نیروهایی که در بیرون منزل در حالت صف آرایی و آماده باش بودند چون صدای هیاهوی داخل منزل را شنیدند، فریاد شکایت سر دادند. برخی از برادران فرماندار کل و هواداران و خویشاوندان او تجمع بزرگی به راه انداختند. آن ها سراپا مسلح بودند. در این هنگام آلبوکرک ناگزیر شد دست سلطان را بگیرد و او را به پشت بام منزل ببرد، چه بسا بتواند با معترضان و ناراضیان صحبت کند و آن ها را آرام کند. اما پیروز به این کار نشد زیرا آن ها می خواستند برادر و مخدوشان را به آن ها تحویل دهد. ازاین رو معترضان به سمت کاخ و دژ سلطان به حرکت افتادند و شعار می دادند که آن ها سلطان دیگری را منصوب می کنند. آلبوکرک با آن ها صحبت کرد بلکه ترس و دلهره آن ها را کاهش دهد. اما تماس ها و تلاش های او، که ساعاتی از روز به طول انجامید، بی نتیجه ماند. سلطان هرمز کوشید آن ها را با نیروی نظامی از دژ و محدوده کاخ خویش بیرون براند اما این تدبیر او هم ناکام ماند. درنهایت، هیاهو گران و جنجالیان دریافتند که آلبوکرک در نظر دارد به آنان هجوم آورد، ازاین رو پذیرفتند از دژ و محدوده قصر سلطان خارج شود مشروط بر اینکه بلافاصله با زنان و فرزندان و دارایی و سرمایه خویش از هرمز و جزیره جرون بیرون فرایند و تمام خویشان و نزدیکان فرماندار مقتول را به بیرون جزیره بفرستند. این شرایط بی درنگ جامه عمل پوشید. آنگاه آلبوکرک، پادشاه هرمز را با هیبت، ابهت و پیروزیتی بزرگ، به قصر سلطان بدرقه کرد؛ جمع کثیری از پرتغالی ها و بسیاری از مردم نیز آنان را همراهی کردند.

آلبوکرک، سلطان را به فرماندار جدیدی که قبلاً هم همین سِمت را داشت، سپرد، و سلطان، در کاخ و دژ و شهر هرمز، با آزادی کامل، استقرار یافت. آلبوکرک، از فرماندار خواست باکمال احترام به سلطان خدمت کند و به او فرصت دهد آن گونه که می خواهد حکومت و سلطنت کند، و به این سلطان، همچون پادشاهان دیگر ممالک، مشورت دهد. و بدین ترتیب، آلبوکرک، آزادی و استقلال را به پادشاه هرمز بازگرداند.

سپس پیرو دا آلبوکرک را به عنوان فرمانده نظامی قلعه پرتغالی در هرمز منصوب کرد و دسته ای از سپاهیان پرتغالی و کشتی های جنگی را برای حمایت و حراست سلطان هرمز ـ که هیچ کاری بدون مشورت فرمانده قلعه انجام نمی داد ـ معلوم و مشخص کرد. و ازاین رو، پادشاه هرمز و تمام مملکت او ِ تابع اعلیحضرت پادشاه پرتغال شد.

هنگامی که آلبوکرک دریافت که تمام امور، تحت کنترل و فرمان او درآمده است اعلامیه ای منتشر کرد که به موجب آن لواط کاران را رسوا و بی آبرو کرد و آن ها را - در حالی که تیری بینی آن ها را شکافته است - از هرمز و جزیره جرون تبعید کرد. سلطان هرمز، از این اقدام آلبوکرک شاد شد. همچنین آلبوکرک، کسی را فرستاد و سلاطین نابینای هرمز را - که تعدادشان 13 یا 14 نفر بود ـ بیاورد و آن ها را با کشتی بزرگی به هند فرستاد، و در مرکز سنداپور (احتمالاً سنگاپور) نشیمن داد، و دستور داد که به حساب او به آن ها غذا دهند، این پادشاهان نابینای هرمز در آنجا ماندند تا از ایجاد شورش و آشوب و بلوا در سلطنت هرمز به دور مانند، و آن ها نیز بتوانند روزگار به آرامی و آسودگی بگذرانند.

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا

سازمان میراث فرهنگی: سازمان میراث فرهنگی، با وبسایت مجموعه میراث فرهنگی ایران همراه باشید.